Táo Quân có nguồn gốc từ ba vị thần: Thổ Công, Thổ Địa, Thổ Kỳ của Lão giáo Trung Quốc nhưng được Việt hóa thành huyền tích "hai ông một bà" - vị thần Đất, vị thần Nhà, vị thần Bếp. Tuy vậy, người dân vẫn quen gọi chung là Táo Quân hoặc Ông Táo. Sự tích Táo Quân được truyền khẩu, rồi ghi chép, do đó có những sự khác nhau về tình tiết. Nội dung chính được tóm tắt như sau:
Trọng Cao có vợ là Thị Nhi ăn ở với nhau đã lâu mà không con, nên sinh ra buồn phiền, hay cãi nhau. Một hôm, Trọng Cao giận quá, đánh vợ. Thị Nhi bỏ nhà ra đi sau đó gặp và bằng lòng làm vợ Phạm Lang. Khi Trọng Cao hết giận vợ, nghĩ lại mình cũng có lỗi nên đi tìm vợ. Khi đi tìm vì tiền bạc đem theo đều tiêu hết nên Trọng Cao đành phải đi ăn xin.
Khi Trọng Cao đến ăn xin nhà Thị Nhi, thì hai bên nhận ra nhau. Thị Nhi rước Trọng Cao vào nhà, hai người kể chuyện và Thị Nhi tỏ lòng ân hận vì đã trót lấy Phạm Lang làm chồng. Khi Phạm Lang trở về nhà, sợ chồng bắt gặp Trọng Cao nơi đây thì khó giải thích, nên Thị Nhi bảo Trọng Cao ẩn trong đống rơm ngoài vườn.
Phạm Lang ra đốt đống rơm để lấy tro bón ruộng. Trọng Cao không dám chui ra nên bị chết thiêu. Thị Nhi trong nhà chạy ra thấy Trọng Cao đã chết bởi sự sắp đặt của mình, nên nhào vào đống rơm đang cháy để chết theo.
Phạm Lang gặp tình cảnh quá bất ngờ, thấy vợ chết không biết tính sao, liền nhảy vào đống rơm đang cháy để chết theo vợ. Linh hồn của ba vị được đưa lên Thượng Đế. Thượng Đế thấy ba người đều có nghĩa, nên sắc phong cho làm Táo Quân, gọi chung là: Định Phúc Táo Quân, nhưng mỗi người giữ một việc :
- Phạm Lang làm Thổ Công, trông coi việc bếp núc. Danh hiệu: Đông Trù Tư Mệnh Táo Phủ Thần Quân.
- Trọng Cao làm Thổ Địa, trông coi việc nhà cửa. Danh hiệu: Thổ Địa Long Mạch Tôn Thần.
- Thị Nhi làm Thổ Kỳ, trông coi việc chợ búa. Danh hiệu: Ngũ Phương Ngũ Thổ Phúc Đức Chánh Thần.
Truyền thuyết này thể hiện rất đậm nét trong sinh hoạt của người Việt. Trong bếp ngày xưa, thường có ba "ông đầu rau" - tức là ba hòn đất nặn dùng để kê nồi xanh đun bếp, trong đó hai hòn nhỏ hơn hòn thứ ba. Và nhân dân có tục lệ thờ "hai ông một bà", ngày 23 tháng Chạp hàng năm gọi là "lễ Táo Quân", "Tết ông Công ông Táo", "tiễn ông Táo lên chầu Trời"...
Đây rất có thể chịu ảnh hưởng của phong tục thờ thần lửa - một phong tục có từ lâu đời của nhiều dân tộc, tuy nhiên cách thể hiện ở mỗi nước một khác. Ví như ở Trung Quốc, từ thời cổ đại, Táo Quân (còn được gọi là "Táo thần", "Táo vương", "ông Táo") đã được coi là một trong bảy vị thần đất được toàn dân cúng lễ. Nhưng nguồn gốc của Táo Quân thì không nhất quán. Theo sách Hoài Nam Tử, Viêm Đế (tức Thần Nông) mang lửa đến cho dân nên khi chết được thờ làm thần bếp.
Sách Lã Thị Xuân Thu lại coi Chúc Dung mới là thần quản lí lửa (do Viêm Đế mang tới), nên khi chết người dân thờ làm thần lửa. Còn sách Tây Dương tạp trở thì kể: thần lửa trông như một cô gái đẹp, tên là Ổi hay Trương Đan, tên chữ là Tử Quách, những ngày không trăng thường lên trời tâu về việc người nào có lỗi...
Truyện truyền miệng của người Trung Quốc lại cho rằng, trước kia mỗi tháng vua bếp lên trời một lần vào ngày tối (ngày cuối tháng âm lịch) để báo cáo về từng người trong mỗi gia đình (nhất là về những người đàn bà làm điều xấu) ; sau này, mỗi năm vua bếp chỉ lên trời một lần vào ngày 23 hoặc 24 tháng Chạp.
Đến ngày ấy, người Trung Quốc bày bàn thờ gần bếp, cúng vua bếp bằng thịt, cá, rượu nếp, bánh kẹo ; đặc biệt có thêm cả nước và cỏ khô (cho ngựa của vua bếp "ăn" để bay và chở vua lên trời - khác với Táo Quân của ta thì cưỡi cá chép lên trời).
Phong tục của người Việt, ngày 23 tháng Chạp, nhà nào cũng tiễn ông Táo lên chầu trời. Trên bàn thờ có ba chiếc mũ mới bằng giấy: một màu vàng ở giữa, hai màu đen ở hai bên - tức một bà hai ông - không có cỗ mặn, chỉ cúng hương hoa, và có ba con cá chép đang bơi trong chậu thau. Ba con cá chép có ý nghĩa làm "ngựa" để Táo quân lên chầu trời. Sau khi cúng, mũ được đốt và cá chép được mang ra thả ở ao, hồ, sông ...
Sớm ngày 23 Tết, các bà nội trợ ra chợ, chuẩn bị cho mâm cỗ cúng Táo quân. Một thứ không thể thiếu trong buổi đi chợ là cá chép. Cá Chép Vàng (còn gọi là Cá Chép Tiên), là một loài động vật sống ở trên Thiên Đình, kiếp trước sống trên trời, do phạm phải lỗi, nên bị Thượng Đế đày xuống trần gian tu hành, để chuộc lại tội lỗi của mình gây ra.
Sau khi tu hành có chính quả, thì Cá Chép sẽ hóa thân thành rồng và bay lên Trời. Còn Ông Táo là do Thượng Đế phái xuống trần tục để theo dõi loài người, xem ai là người Thiện, người Ác.
Sau đó Ông Táo bay về Thiên Đình để tâu lên Thượng Đế những việc ở dưới trần gian. Muốn bay lên Trời, thì Ông Táo phải nhờ đến Cá Chép mới lên được.
Làm lễ cúng ông Công ông Táo tùy nếp từng nhà, nhưng mâm cúng thường bao gồm :
- "Phục trang" của ông Công ông Táo.
- Ba con cá chép vàng loại nhỏ, (nhớ để vào cái bình cao cao kẻo cá nhảy ra ngoài). Tuy nhiên có nhà không cần cá sống, vì đã có cá chép giấy, thường bán kèm trong túi "phục trang". Nhà nào gần ao hồ, sông suối thì nên mua cá sống, cúng xong thì đem thả (nếu nhà có trẻ con, cho các cháu đi thả cá và giảng giải cho các cháu biết phong tục thì rất hay).
Thả cá xong, xin nhớ đừng vứt túi ni-lông xuống sông hồ, kẻo không những không được phúc phóng sinh, mà còn bị vướng vào nghiệp sát sinh.
- Một món canh: canh măng...
- Một món xào có rau.
- Một đĩa muối.
- Hoa quả vàng mã.
Cần lập riêng bàn thờ cúng tiễn Táo Quân ở khu vực nhà bếp.
VĂN KHẤN LỄ ÔNG TÁO CHẦU TRỜI
Kính lạy Ngài Đông Trù Tư Mệnh Táo Phủ Thần Quân !
Tín chủ con là : ...........
Ngụ tại : .......................
Nhằm ngày 23 tháng Chạp, tín chủ chúng con thành tâm, sửa biện hương hoa phẩm vật, xiêm hài áo mũ, nghi lễ cung trần, dâng lên trước án, dâng hiến Tôn Thần, đốt nén tâm hương dốc lòng bái thỉnh.
Chúng con kính mời Ngài Đông Trù Tư Mệnh Táo Phủ Thần Quân giáng lâm trước án thụ hưởng lễ vật. Phỏng theo lệ cũ, Ngài là vị chủ, Ngũ Tự Gia Thần, soi xét lòng trần, Táo Quân chứng giám. Trong năm sai phạm, các tội lỗi lầm, cúi xin Tôn Thần, gia ân châm chước. Ban lộc ban phước, phù hộ toàn gia, trai gái trẻ già, an ninh khang thái. Giãi tấm lòng thành, cúi xin chứng giám.
Cẩn cáo !
Ghi chú
1/ Nếu chư vị muốn đặt bàn thờ Ông Táo ở khu vực bàn thờ gia tiên thì cũng được, nhưng phải làm thành một mâm riêng, phân biệt với mâm cúng gia tiên.
2/ Sau ngày 23 tháng Chạp, các gia đình có thể tiến hành dọn bàn thờ (quét, đánh bóng các đồ thờ bằng đồng, lau rửa bát hương, ... tỉa chân hương, hoặc bỏ hết chân hương cũ). Nếu thay bát hương hoặc bàn thờ, xin đem đốt hoặc thả xuống sông lớn.
3/ Ngày tiễn ông Táo, nhà nhà đều cúng bái, đốt hương, hóa mã ... Vậy xin bà con hết sức cảnh giác để tránh hỏa hoạn. Vàng hương khi đốt xong, cần gom lại cho sạch sẽ, đảm bảo vệ sinh môi trường.
4/ Nếu nhà có trẻ con, nên giảng giải cho các cháu hiểu biết về phong tục cúng ông Táo.
5/ Bài này đáng lẽ để vào ngày 23 tháng Chạp mới đăng, nhưng có bác đề nghị đăng trước để biết sự tích và mua sắm lễ vật, in bài văn khấn ...
Nguyễn Xuân Diện
(Sưu tầm & Biên soạn)
