Một lần gặp gỡ anh Cao Huy Thuần khi còn sinh tiền ở chùa Linh Thái (do cố HT Thích Trung Hậu trụ trì). Anh, một giáo sư,
một bậc đàn anh đáng kính cả trong đạo và ngoài đời, đã nói với tôi, “Nguyên Cẩn này, em nên viết về Phật pháp với tuổi trẻ, là cái mình còn thiếu (ý anh nói báo chí Phật giáo) vì chúng ta cần và người trẻ cũng cần hiểu đạo và huân tập tinh thần Phật pháp để áp dụng vào đời sống”.
Anh chỉ nói ngắn gọn thế thôi. Sau đó, tôi có viết mấy bài nhưng tựu trung cũng chỉ viết về tình trạng bạo lực học đường hay đây đó nhắc đến sức khỏe tâm thần của tuổi trẻ hôm nay. Hôm nay, thử nhìn lại chúng ta đang ở đâu trong bức tranh toàn cảnh của việc giáo dục Phật pháp cho tuổi trẻ.
Bạo lực học đường
Theo báo chí thì “Bạo lực học đường diễn ra gần đây với tính chất, mức độ ngày càng đáng lo ngại, có dấu hiệu gia tăng cả về số lượng cũng như mức độ nguy hiểm cả trong và ngoài nhà trường. Không chỉ là vấn đề “động chân, động tay”, mà còn bạo lực cả về tinh thần, xúc phạm nhân phẩm của nhau” (Báo Nhân Dân, ngày 05/4/2024)
Điều đáng lo ngại là nhiều người còn thờ ơ, vô cảm, chưa chủ động tích cực tham gia ngăn cản. Bạo lực học đường không chỉ xảy ra ở học sinh nam, mà còn cả ở nữ; không chỉ giữa học sinh với học sinh, mà còn có bạo lực giữa học sinh với giáo viên và giáo viên với học sinh, cha mẹ học sinh với giáo viên…
Những học sinh bị bạo lực, nhất là bạo lực về tinh thần, dù là bằng ngôn ngữ thường cảm thấy tổn thương, chán nản, lo âu, cô đơn, suy sụp. Các em không dám ra ngoài hoặc đến trường, không thể tập trung học tập.
Những em chứng kiến hành vi bạo lực cũng bị ảnh hưởng tâm lý, cảm thấy sợ hãi và nếu thấy những người gây ra bạo lực không bị xử lý nghiêm, thì những em đó cũng có thể hùa theo số đông, nhiều khả năng trở thành người có hành vi bạo lực trong tương lai.
Sức khỏe tâm thần
Hàng năm, theo Báo Tuổi trẻ ngày 26/4/2023, có tới 40 nghìn người tự tử, còn theo Báo Người Lao Động, thì cũng hàng năm khoảng 5.000 người tìm đến cái chết do bệnh lý trầm cảm.
Đặc biệt, theo số liệu của một nghiên cứu, tỷ lệ trẻ vị thành niên bị trầm cảm là 26,3%, trẻ có suy nghĩ về cái chết là 6,3%, trẻ lập kế hoạch tự tử là 4,6% và trẻ cố gắng tự tử là 5,8%. (https:// nld.com.vn 26/4/2019).
Tình trạng bệnh trầm cảm ở tuổi thiếu niên đang gióng lên hồi chuông cảnh báo khi số lượng trẻ ở độ tuổi này bị trầm cảm đang ngày một tăng. Giai đoạn trẻ dậy, thì là lúc tâm sinh lý trẻ có sự biến chuyển nhanh chóng.
Theo các chuyên gia, đây cũng là thời điểm trẻ dễ bị trầm cảm, lo lắng, tự ti. Theo y khoa, trầm cảm là thuật ngữ dùng để chỉ bệnh lý về tâm thần, cụ thể hơn là tình trạng rối loạn cảm xúc. Khi mắc bệnh trầm cảm, người bệnh sẽ cảm thấy buồn rầu, luôn luôn mất hoặc giảm hứng thú với những điều xung quanh, mất ngủ, sụt cân nhanh, rối loạn giấc ngủ, giảm khả năng tập trung, hạn chế vận động,...
Khi bệnh trầm cảm ở tuổi thiếu niên hay bất cứ độ tuổi nào tiến triển nặng hơn sẽ dẫn đến những suy nghĩ phạm lỗi và cảm thấy bản thân luôn không xứng đáng, mất tự tin,... và cuối cùng có thể là tự sát (!).
Nguyên nhân dẫn đến bệnh trầm cảm ở tuổi thiếu niên thường do trẻ bị bắt nạt. Khảo sát cho thấy có đến hơn 20% trẻ em đi học và bị bắt nạt, độ tuổi phổ biến nhất là từ 12 - 18 tuổi. Việc bắt nạt trẻ thiếu niên dẫn đến trầm cảm có thể bằng lời nói hoặc hành động.
Tiếp xúc với mạng xã hội nhiều mà chưa biết chọn lọc thông tin, dễ khiến trẻ đối mặt với việc bạo lực, bắt nạt qua mạng hoặc bị chê bai, chọc ghẹo, phê phán. Việc lạm dụng hiện nay rất đa dạng, không còn là lạm dụng thân thể mà còn là tình cảm, tình dục, thể chất. Hậu quả là trẻ thường xuyên cảm thấy tâm trạng buồn bã, bực bội không rõ lý do, đầu óc trống rỗng, dễ nổi giận.
Giảm sút tập trung hoặc không còn quan tâm đến việc học, công việc gia đình hoặc các sở thích cá nhân.Tệ nhất là xuất hiện ý nghĩ không muốn tiếp tục cuộc sống, vì thấy cuộc sống không có ý nghĩa và tìm cách để tự xâm hại, làm tổn thương bản thân hoặc tự tử.
Ở chùa Xá Lợi, ngoài một số người trẻ tham dự các lớp tu tập, còn có Gia đình Phật tử. Thầy trụ trì và các anh chị trong ban điều hành cũng hỗ trợ cho các huynh trưởng hết mức nhưng cũng chỉ quy tụ khoảng 50 em, một con số khiêm tốn so với tổng số thiếu niên quận 3. Ngoài việc được huấn luyện các kỹ năng của những hướng đạo sinh chuyên nghiệp, các em còn học thêm giáo lý và tham dự những buổi nghe pháp. Nhưng làm sao thành phong trào đại trà?
Cách làm của Hàn Quốc
Gần đây, chúng tôi có nghe qua đài VOA một bài nói về việc thanh thiếu niên Hàn Quốc đến với đạo Phật thông qua mạng xã hội. Nên nhớ rằng tín ngưỡng ở Hàn Quốc giảm rất nhiều trong những năm qua.
Năm 2021, chỉ có khoảng 22% thanh thiếu niên nhận rằng mình có tôn giáo, trong khi năm 2004 là 45% (theo Gallup, Washington D.C). Nhưng điều này có thể thay đổi, vì mạng xã hội đã thổi luồng gió mới vào mối quan tâm đạo Phật đối với những người trẻ.
Nhà soạn nhạc Youn Sung Ho là một trong những tác nhân của việc gia tăng sự quan tâm này. Youn cho biết anh đã nhận được sự ủng hộ từ các thế hệ trẻ đối với tư cách tu sĩ Phật giáo của mình.
Anh tự đặt một nhân vật là NewJeansNim vào năm ngoái khi đang biểu diễn tại một buổi lễ mừng ngày Phật Đản. Anh ấy mặc hanbok, trang phục truyền thống của Hàn Quốc trông giống như áo choàng của nhà sư. Anh cho biết video về buổi biểu diễn đã nhận được hàng triệu lượt xem trên mạng xã hội.
Hòa thượng Beomjeong cũng thu hút nhiều người theo dõi trẻ trên mạng xã hội. Ông còn được gọi là Kkotsnim, có nghĩa là “nhà sư hoa” (flower monk) trong tiếng Hàn (nghĩa là người có thể tỏa hương).
Ông hoạt động tích cực trên Instagram, nơi ông giao lưu với cả Phật tử và những người không theo đạo.Beomjeon thường chia sẻ hình ảnh của mình kèm theo mô tả bao gồm giáo lý Phật giáo và suy nghĩ của ông.
Beomjeong và NewJeansNim đều cho biết nỗ lực đưa Phật giáo đến với thế hệ trẻ của họ đã khiến họ phải chịu nhiều chỉ trích. Beomjeong cho biết ông rất vui khi được coi là người có sức ảnh hưởng nếu điều đó có nghĩa là chia sẻ thông điệp về Phật giáo với công chúng.
Họ dùng chính bản thân mình để thuyết phục quần chúng. Chúng ta nhớ tới hai hiện tượng gần đây ở Việt Nam: Thầy Pháp Hòa và Minh Tuệ. Một người giảng pháp bằng những ví dụ giản đơn và cụ thể trên mạng. Một người dùng thân mình làm thân giáo theo hạnh đầu đà. Dù có người phê phán nọ kia, nhưng họ đang tạo ra những nét mới trong cách thu phục quần chúng.
Cách làm tại Hoa Kỳ
Ở Hoa Kỳ, người ta đưa thiền vào lớp học với hình thức “dùng giờ nghỉ giải lao cho thiền tập”.
Các trường học trên khắp Hoa Kỳ đã giới thiệu các bài tập yoga, thiền và chánh niệm để giúp học sinh kiểm soát căng thẳng và cảm xúc. Trên khắp đất nước, các trường học như Trường Tiểu học Smith đã giới thiệu các buổi học về sức khỏe tâm thần bao gồm các bài tập yoga, thiền và chánh niệm. Học sinh thực hiện các bài tập này ngoài các lớp toán, đọc và khoa học truyền thống.
Năm 2023, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC) báo cáo rằng hơn một phần ba học sinh bị ảnh hưởng bởi cảm giác buồn bã và tuyệt vọng kéo dài. Cơ quan này đề xuất các trường học sử dụng các phương pháp chánh niệm để giúp học sinh đối phó với căng thẳng và cảm xúc của mình vì nhiều học sinh Hoa Kỳ phải đối mặt với các vấn đề về sức khỏe tâm thần sau đại dịch COVID-19.
Tiến sĩ Mandy Cohen, Giám đốc CDC, nói với The Associated Press: “Chúng tôi biết rằng thanh thiếu niên của chúng tôi thực sự căng thẳng về sức khỏe tâm thần”, “Có những kỹ năng thực sự mà chúng tôi có thể cung cấp cho thanh thiếu niên của mình để đảm bảo rằng các em đang đối phó với một số cảm xúc lớn”.
Các nghiên cứu đã phát hiện ra rằng các chương trình chánh niệm tại trường học có thể giúp ích, đặc biệt là ở các cộng đồng nghèo, nơi học sinh phải đối mặt với mức độ căng thẳng cao hơn.
Quỹ Green Light Atlanta giúp các hệ thống trường học tại Tiểu bang Georgia chi trả cho một chương trình chánh niệm có tên là Inner Explorer. Đó là chương trình được sử dụng tại Trường Tiểu học Smith, nơi có hơn 2/3 học sinh là người da đen. Joli Cooper là Giám đốc điều hành của Quỹ GreenLight Atlanta. Cooper cho biết nhóm này coi trọng việc hỗ trợ các cộng đồng da màu trong khu vực.
Cooper nói: “Thật không may, khi nhìn vào các con số, ở Georgia, số trẻ em da màu có ý định tự tử và thực hiện được là khá cao. Thông tin từ CDC cho thấy thanh thiếu niên da đen có tỷ lệ tự tử tăng nhanh nhất trong các nhóm chủng tộc. Từ năm 2007 đến năm 2020, tỷ lệ tự tử ở trẻ em và thanh thiếu niên da đen trong độ tuổi từ 10 đến 17 đã tăng 144%.
Trên toàn quốc, trẻ em ở các trường học đa số da màu ít được tiếp cận với các chuyên gia sức khỏe tâm thần hơn so với trẻ em ở các trường học chủ yếu phục vụ học sinh da trắng. Chương trình Inner Explorer hướng dẫn học sinh và giáo viên thực hiện các buổi tập thở, thiền và suy ngẫm kéo dài từ năm đến 10 phút nhiều lần trong ngày.
Chương trình này được sử dụng tại hơn 100 hệ thống trường học trên khắp Hoa Kỳ. Giáo viên và quản lý cho biết họ đã nhận thấy sự khác biệt ở học sinh của mình kể từ khi họ đưa chánh niệm vào các hoạt động hàng ngày”.
Aniyah Woods, 9 tuổi, là học sinh trong lớp của Kim Franklin tại Trường Tiểu học Smith. Aniyah cho biết chương trình đã giúp em “bình tĩnh” và “không còn căng thẳng nữa”. Em nói thêm, “Nó khiến em cảm thấy bình yên”. Malachi Smith, cũng 9 tuổi, đã sử dụng các bài tập của mình ở nhà.
Cha em giúp em hướng dẫn em thiền định. “Bạn có thể thư giãn… và khi bình tĩnh lại, em nhận ra mình là một học sinh xuất sắc”, Malachi nói (Theo Sharon Johnson,VOA 08/8/2024, qua giọng đọc Anna Matteo).
Quan điểm của đức Phật về những gì cần giáo dục
Nói theo nhà Phật, giáo dục chính là huân tập lòng từ bi. Từ bi không phải là thụ động yếm thế, nhu nhược mà con người ứng xử tâm lý hay hành động để làm cho mọi người được vui, và chia sẻ nỗi buồn của người khác. Thiếu vắng từ bi, con người sẽ bị chi phối bởi sân hận - nguyên nhân tai hại gây ra khổ đau cho người khác.
Chúng ta thấy những kiểu hành xử bạo lực gây đổ vỡ mất hạnh phúc trong trường học giữa bạn bè, giữa phụ huynh với thầy cô hay xa hơn trong xã hội những người thân như vợ chồng anh em, họ hàng cho đến việc lớn như chém giết khủng bố chiến tranh giữa các phe nhóm, giữa các quốc gia, v.v…
Tất cả đều do sân hận mà ra, nó nằm sẵn ở trong mỗi con người, có dịp là nó bùng nổ. Chúng ta hiểu như nhà thơ William Wordsworth “The child is father of the man”, tính cách bắt đầu từ trẻ thơ, trước khi trở thành người lớn. Ban đầu là việc nhỏ, nhưng để tập thành thói quen là một chuyện lớn.
Chúng tôi thấy cần lặp lại quan điểm của mình đã từng nêu rằng “…Chúng ta đang gặt hái những gì mình gieo trồng trong những năm qua. Một xã hội và một nền giáo dục thiếu vắng lòng từ bi. Học sinh đến trường chỉ biết làm “gà nhồi chữ” đóng tiền, trả công cho thầy cô và xem mọi quan hệ ở mức độ cho-nhận lạnh lùng.
Thầy cô và kể cả cha mẹ cũng xem nhẹ giáo dục đạo đức, chỉ mong con mình đạt điểm cao, vào trường chuyên lớp chọn mà không hề hướng đến một con người có đức hạnh. Bản thân người lớn không đủ mẫu mực làm gương cho giới trẻ.
Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã viết:
Ru em là cánh nhạn
Miệng ngậm hạt từ tâm.
Ông muốn tuổi trẻ vào đời với lời nói thiện ý xuất phát từ thiện tâm. Vì giáo dục đạo đức là dạy nguời ta biết suy nghĩ dựa trên đạo đức về hành vi mà mình muốn làm, truớc khi làm việc gì đó” (NC - Gieo lại hạt từ tâm, www. thuvienhoasen.org 08/7/2017)
Nói như HT Đồng Bổn:
Có nhọc nhằn khi thăng hoa chấp nhận
Có khổ tâm mới hưởng tận quả lành
Thôi thúc lòng sẽ giục giã bước nhanh
Mong thiện tâm sớm trở thành định hướng.
Các chuyển động do vọng gây biến tướng
Chốn phù hoa sao trưởng dưỡng đạo tâm
Nhọc nhằn khi đối diện trước mê lầm
Còn hổ thẹn sẽ không lâm vào ngõ cụt.
Nhớ đến hiện sinh, chính ngay đây
Ta còn đang sống ngắm trời mây
Hoa nở bung ra khoe sắc thắm
Tim đập rộn ràng cõi tỉnh say.
Nhớ đến Phật xưa thuyết bối kinh
Cho người học pháp tập lặng thinh
Nhẫn nhục, tâm không, lìa ngoại cảnh
Từ bi vô lượng, lý duyên sinh. (Chiêu Đề 19/5/24)
Vâng, “thiện tâm là định hướng”, dẫu có ra ngoài lối tiếp cận truyền thống cũng không sao, vì Phật luôn dạy chúng ta phải biết tư duy phản biện, nghĩa là vượt ra ngoài lề thói trước đây, còn phương tiện thiện xảo thì theo lối nào cũng được. Hãy để tuổi trẻ tiếp cận Phật pháp theo hướng ấy.
Nguyên Cẩn - (Trích: Tạp chí Phật Học Từ Quang)
